درّ پارسی گزارشی از چگونگی فرآیند شناسایی مجموعه تصویر هزاران نسخه خطی ماوراءالنهر

چند سال پس از فروپاشی دولت تزاری روسیه و تشکیل جمهوری‌های شوروی سابق، تحولاتی در مناطق مختلف آن قلمرو برای کسب استقلال و برافراشتن پرچم ملی شکل گرفت. این اقدامات به دلیل گسترش اندیشه کمونیسم و فشار نظامی_سیاسی روس‌ها بر صفحات جنوبی در قفقاز و آسیای مرکزی سودمند نیافتاد. در تغییر تقسیمات اداری_سیاسی این قلمرو پهناور، سرانجام «جمهوری مختار شوروی تاجیکستان» در قسمت کوهستان شرقی امارت بخارا شکل گرفت و بدین ترتیب رابطه فرهنگی فارسی‌زبانان سرزمین ماوراءالنهر با تقسیم امارت مستقل بخارا به دو جمهوری تاجیکستان و ازبکستان، به دو پاره تقسیم شد. سیاست قرار دادن تاجیک‌ها در برابر ازبک‌ها برای استمرار سلطه بر منطقه که از سوی اتحاد جماهیر شوروی اعمال می‌شد، بر اختلافات و گسست‌ها افزود؛ به طوری که طی کوتاه زمانی، جابجایی‌های قومی_خاندانی گاه داوطلبانه و گاه با هدف پاک‌سازی مناطق و محلات مختلف روی نمود.

ویژگی مهم امارت بخارای قبل از برآمدن اتحاد جماهیر شوروی در این جمله خلاصه می‌شد: «این منطقه به دلیل پایگاه هویتی فکر و اندیشه پارسی، از موقعیت ممتاز و منحصربه فردی برخوردار بود.» آن‌چه بدین ویژگی جنبه تأثیرگذاری را می‌بخشید میزان قابل ملاحظه ای از «میراث نیاکان» پارسی گوی ما و آن‌ها، در آن جغرافیا بود که یا اصالتاً در این مناطق به تحریر درآمده، یا از بازارهای ری، نیشابور، بغداد، شامات و مصر ابتیاع شده و انتقال یافته، و یا توسط مکاتب و مدارس پُرشمـار از طلاب بخارا، سمرقند، خجند، خوارزم، تِرمذ، فرغانه و... استنساخ و گردآوری شده بود. این آثار با مصداق قرار دادن آن‌چه که باقی مانده است بدون تردید یکی از ذخایر مهم دنیای اسلام در حوزه فرهنگ و زبان، علم و اندیشه، فقه و کلام، و سنن و آداب است. به دلیل کثرت منابع فارسی این مجموعه، عملاً می‌توان چنین نتیجه گرفت که میراث مورد اشاره مؤید بخشی از تأثیر و جایگاه ایرانیان در تمدن اسلامی و تاریخ بشری است.

مجموعه مورد اشاره پس از این تغییرات در ساختار اداری_سیاسی منطقه به صورتی پراکنده منتشر شد. در ازبکستان سیاست تجمیع آثار و انتقال آن‌ها به مرکزیت سیاسی ازبک نشین تاشکند در دستور قرار گرفت. از این رو کتابخانه‌های کهن بخارا، خوارزم، فرغانه، سمرقند و... یا انتقال یافت و یا تخلیه شد. در پس این رویداد، برخی از آثار توسط خانواده‌های تاجیک رانده شده به کوهستان‌های شرقی _یعنی منطقه تاجیکستان امروزی_ وارد شد و در کتابخانه‌ها و مراکز متعدد جای گرفت. مهم‌ترین این مراکز به ترتیب انستیتوی دستخط‌های آکادمی علوم جمهوری تاجیکستان بود و پس از آن کتابخانه‌های فردوسی شهر دوشنبه و اُورا تپه در نزدیکی خجند را می‌توان نام برد که مأوای آثار مورد اشاره گردیدند. با مرور زمان و جمع آوری نسخه‌های خطی از روستاها و شهرها به ویژه منطقه اسماعیلی نشین بدخشان بر کمیّت و قوت آثار جمع آوری شده افزوده شد و در نهایت به جهت کثرت تحقیقات و تتبعات تاجیکان و نیز بر اثر راهنمایی‌های شخصیت برجسته ای هم‌چون استاد لاهوتی (ایرانی پناهنده شده به تاجیکستان) که بر منصب وزارت فرهنگ آن جمهوری تکیه زد، تصاویر متعددی از نسخه‌های منحصربه فرد تاشکند و سایر مناطق اتحاد جماهیر شوروی سابق نیز گردآوری و بر ارزش این گنجینه افزود.

طی اواخر سال 1391 با توجه به دریافت تصاویر رقومی شده برخی از متون موجود در ماورالنهر، و از سر توجه و دقت وزیر وقت امور خارجه جناب آقای دکتر سید علی اکبر صالحی، امکانی میسر گردید که کار مطالعه این آثار و شناسایی آن آغاز شود. بلاشک آثار این مجموعه حائز اهمیت در مطالعات ایران‌شناسی، زبان فارسی، تصوف و عرفان، ماوراءالنهر شناسی، و سرانجام عقاید و اندیشه‌های مذهبی اعم از اسماعیلیه بدخشان تا شعبات و فروع مذاهب حنفی و شافعی پراکنده در منطقه را شامل شده است.

 اگر تصمیم بر این باشد که به معرفی مختصر برخی از نوادر این مجموعه توجه شود عناوینی و نمونه‌هایی هم‌چون موارد زیر را می‌توان مورد اشاره و مصداق قرار داد که از دو منظر قالب و ساختار (نفاست دست‌نویس)، و مضمون و محتوا حسب مورد معرفی می‏گردند.

gh

1. دست‌نویسی کهن از التفهیم لأوائل صناعة التنجیم بیرونی به خط ثلث جلیّ که دارای خصایص سبکی زبانی و املائی سده‏های 6 و 7 هجری قمری است. [فی المثل مراعات قانون کهن دال و ذال پارسی، دنباله‌دار بودن الف‏های میانین کلمات، گاف پارسی به صورت که [با یک سرکش] و گاف تازی به صورت S  و...]، در ترقیمه این نسخه کاتب نام خود را نمی‏آورد، فقط رقم تاریخ 628 یزدجردی [یزدگردی] در آن درج شده است. (نسخه 0138). نکته شایان یادآوری آن است که این نسخه در تصحیح التفهیم مرحوم همایی استفاده نشد.  لذا از این دست‌نویس می‏توان برای اصلاح و ایضاح ابهامات راه‌یافته در بعضی نسخ چاپ استاد همایی بهره برد. گفتنی است نسخه اساس التفهیم چاپ ایشان رقم 538ق را دارد و پس از آن دست‌نویس تاریخ‌دار دیگر، کتابت اواخر قرن ششم را بر صفحه دارد.

2. کلیات سعدی شیرازی (متوفی 691ق) نفیس و کهن. نفاستش از وجنات ظاهری آن پیداست و قدمتش به جهت رقم کتابتِ آن است، آن هم سنه 669ق. چنان‌چه کاتب گمنام این اثر، این تاریخ را درست ضبط کرده باشد می‌بایست گفت، این دست‌نویس قدیم‌ترین نسخه‏ای است که از آثار سعدی وجود دارد و به آن‌چه از قلم سعدی درآمده نزدیک‏تر است؛ چه، در ایام حیات سعدی کتابت شده است. گفتنی آن‌که بنابر اقوال مشهور نخستین گردآورنده کلیات سعدی «علی بن احمد بن ابی‌بکر بیستون» است که در سال 726ق دست به جمع‌آوری 22 رساله سعدی اعم از غزلیات، قصائد، طیبات، خبیثات، ضواتیم و... زده است. قدیم‌ترین نسخه تاریخ‌دار مورد استفاده مرحوم فروغی در تنظیم کلیات متعلق بود به «لُرد گرینوی انگلیسی» در لندن که جزو ماترک وی بوده و تاریخ 720ق را در ختام داشته است. (نسخه شمـاره 0471).

3. السّتین الجامع للطائف البساتین (یا أحسن القصص) در موضوع وعظ و تذکیر از تاج‌الدین ابوبکر احمد بن محمد بن زید الطوسی. (نسخه شمـاره 0095)

4. مبکیّات با موضوع اندرزهایی زاهدانه در تفسیر آیات آخرت‏نگر قرآن (در دو قطعه) که همانا از آثار کرامیان ماوراءالنهر باشد (ن. ک: رونق المجالس ابوخمص عمر سمـرقندی) (نسخه‌های 0012 و 0013)

5. دست‌نویس ارجمند و کمتر شناخته‏شده کتاب سیر سلف الصالح به عربی،‌ دیگر نسخه مهمی است که شایسته امعان نظر بیشتر است. مؤلف اثر ابوالقاسم اسمـاعیل بن محمد بن فضل بن علی قرشی طلیحی تیمی اصبهانی است (مطابق مندرجات نسخه) که آن را در سال 521ق پرداخته است. از خصایص ظاهری آن نسخ قدیمی متن است که با توجه به رقم کتابت (1117ق) توسط پاینده محمد بن دوست محمد نجاری _بر فرض صحّت تاریخ کتابت_ باید گفت که کاتب به مانند عده‏ای از کُتّاب متأخّر تمایل به شیوه ناسخان متقدّم داشته و بر منهج کهنه‏گرایی می‌رفته است (مثلاً اغلب بغداد را به صورت بغداذ و بغداذی نوشته!) مصنّف به ذکر احوال صحابه و تابعین و اتباع تابعین بصورت حروف معجم ابتدا کرده و در خِتام متن بر ترجمه احوال مشایخ و کبار صوفیان و عرفا می‏پردازد. (حدود بیش از 200 تن که با شمـار تعداد صحابه و تابعان حدود 595 ترجمه حال به دست می‏دهد). آن‌چه اين‌جا درخور یادآوری است، شیوه تألیف اثر است که مطابق دیباجه آن به صورت املاء و استملاء بوده است  (... و کان قد اقترح علیَّ جماعة من أهل العلم أن املی علیهم فی ذکر سیر السلف و أحوالهم...). نکته مهم آن‌که چون متن از یک نویسنده اصفهانی و در اصفهان به تألیف درآمده، در 520 ق یک سال پس از تألیف مجمل التواریخ کتابت شد. فوائد و نکات قابل توجهی نسبت به اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی اصفهان در عهد سلجوقیان خاصه در موضوع مفاخر و مشاهیر آن منطقه و بالأخص مشایخ صوفیه اصفهانی الأصل یا ساکن در اصفهان که در کتب طبقات صوفیه موجود مثل خواجه عبدالله انصاری، سلمی نیشابوری و هجویری به این وفور وجود نداشته را آورده است؛ ازاین‏رو در پاره‎‏ای موارد، آگاهی‏های موجود در این اثر یگانه‏اند. به روشنی باید گفت بخش پایانی کتاب عنوان «طبقات الصوفیة» دارد. برای نمونه در ذیل ذکر شمـاره 570 می‏آورد: «طبقة اخری من المتصوفة و العارفین...». در منابع و فهارس موجود نشانی از وجود دست‌نویسی از این اثر در مخازن و کتابخانه‏های ایران به دست نیامد و تنها سراغی از آن در کتابخانه الأزهر مصر بدست آمد. این اثر با کد شناسه 1241 قابل بازیابی است.

6. نسخه‏ای کهن در موضوع مواعظ و حکم و نصایح که عمده خطاباتش به شاه وقت و پسرانش بوده و باید از نوع کتاب‏های نصیحة الملوک، تحفة الملوک و سیر الملوک باشد. آن‌چه که مایه تأسف است آن‌که «اول و آخر این کهنه کتاب افتاده است»، لکن نخستین بخش بازمانده و موجود در نسخه «باب پنجم در صفت چاکری» است! و بخش دیگر که موجود مانده «باب هفتم در آداب پسران پادشاه» است. در وصف اوضاع ظاهری این دست‌نویس باید گفت که دو صفحه آغازین مذهب و مشعّر است و اوراق زیادی از آن وصّالی شده است. از خصایص گویشی و املایی آن‌که گویا متن در هند سمـت تألیف یافته و در پاره‏ای مواضع، کلمات هندی می‏آورد. واژه‏هایی مانند جنانج (به جای چنان‌چه)، کی (به جای که) در سراسر متن و در بعضی جاها قاعده کهن دال و ذال پارسی مرعی شده است. این نسخه با کد شناسه 1035 قابل مطالعه است.

7. نسخه‏ای از ذخیره خوارزمشاهی از سید اسمـعیل حسینی جرجانی که تاریخ کتابت 605ق داشته است (به نسخ). با این حساب این دست‌نویس کهن قریب صد سال با زمان تألیف اثر در 506ق فاصله دارد. شوربختانه نسخه علاوه برافتادگی در انجام، از گفتار سیم ذخیره را از ابتدا دارد. قانون قدیم دال و ذال پارسی در همه موارد رعایت شده است، مثل باذ، بدیذ، آیذ و... . ولی از کاتب رقمی نمانده است. نسخه با کد شناسه 1132 قابل بررسی است.

8. دست‌نویس التصریف در پزشکی به عربی در شرح اسمـاء و عناوین و مصطلحات طبّی از مؤلفی مجهول، خط نسخه به نسخ است و با توجه به افتادگی در آغاز از باب دوم مقاله 29 آغاز می‏شود. گویا نسخه مدتی در دست یا تملّک پزشکی یهودی بوده که در بخش پایانی موجود نسخه (به جهت ناقص بودن در آخر)، چهار پنج سطر مطالبی به خط عبری نگاشته شده است که در میان این سطور عبری، تاریخ کتابت نسخه به عربی درج شده: «... کتب حادی عشر شوّال سنه سبعین و ستّمایه...» (= کتابت 670ق) از مجموعه‏ای با کد شناسه 1202 (1).

9. از همین مجموعه مشتمل بر آثار پزشکی (با کد 1202) نسخه‏ای از کتاب الروضة الطبیّة عبیدالله بن جبرئیل بن بختیشوع (متوفی قرن دوم هجری) که گویا گزینشی است از اثر دیگرش تذکرة الحاضر وزاد المسافر موجود است که به خط نسخ قدیم و کاغذ نخودی فراهم آمده و مشتمل بر 50 باب است که نظیر بسیاری از تألیفات پزشکی بازمانده از عهد نهضت ترجمه به صورت سؤال و جواب آمده است. متن مصدر به مباحث عقلی و فلسفی است مثل کلیات خمس و قاطیغوریاس به مشکی و شنگرف. کتابت سده 7ق. (با اولویت (2)).

10. عنوان الشرف الوافی بعلم الفقه و التاریخ و النحو و العروض و القوافی: از «شیخ امام علامه شرف‌الدین اسمـعیل بن ابی‌بکر مُقری شغدری شاوری شرجی یمانی مؤلف الارضاد؟رح؟» (مکتوب به نسخ در صفحه بدرقه). این اثر دائرة المعارفی در موضوعات پیش‌گفته در عنوان ترتیب یافته و کتابت این دست‌نویس در 1128ق است به خط لطف‌الله بن عنایت‌الله قاری (ظ: قادری). از دانش‏های سابق‌ا‌لذکر تنها بخش فقه آن برجای مانده است. با این همه در دیباچه کتاب از محتویات بخش‏های مختلف آن نام می‏برد و با توجه به آن‌که در بخش تاریخ آن تنها به دولت رسولیان یمن که از 628-858ق در تَغِز حکومت داشتند می‏پردازد، می‏بایست تصنیف آن دوران بوده باشد. از پساوند شَغدری نویسنده نیز پیوستگی قبیله‏ای وی روشن می‏شود؛ چه، آل‌شغدر از قبایل آل‌سلیمان ساکن در نجران یمن بوده‏اند. علاوه بر این از وجنات بیان در خطبه کتاب _که گفته آل محمد اهل‌الله‌اند که به واسطه ایشان شریعت و سنت محمد؟ص؟ محفوظ می‏ماند_ و نیز خاتمه بخش فقه که قسمت موجود کتاب نیز هست «وصلّی الله علیه محمد و آله وسلّم غایة التسلیم منه فی دارالنعیم» چنین برمی‏آید که وی از زیدیان دانشمند یمن است. از خصایص کتابت متن نخست آن‌که نثر اثر به صورت سه ستون با حروفی که به شنگرف نوشته شده از هم متمایز گشته که چنین می‏نمایاند که هر صفحه در سه ستون است. دیگر آن‌که الف‏های میانین کلمات برخلاف سایر دست‌نویس‏های این مجموعه سر کشیده‏اند نه دُم کشیده مثل: وإن عفا، وما، وثلاثمائه، ومایه، وایضاً. هم‌چنین مصنّف در مقدمه تصریح می‏کند که این کتاب بزرگی است که هنوز بر من در این زمینه کسی سبقت نجسته است. کد شناسه این نسخه 0832 است. ضمناً از این اثر دو نسخه در این مجموعه تاکنون یافت شده است.

11. کتابی کهن به پارسی به خط نسخ در موضوع احادیث اخلاقی و عبادی بر منهج از بعینیات که متأسفانه از آغاز و انجام افتادگی دارد. از ذکر سلسله مشایخ هنگام نقل احادیث چنین برمی‏آید که اعظم اساتید و شیوخ مصنّف از خطّه خراسان و فرارود بوده‏اند. فی‏المثل در نخستین بخش موجود از دست‌نویس، سلسله اساتید را بدین صورت آورده: «اخبرنا الشیخ القاضی الإمام الأجل الزاهد... ابوالیسر محمد بن محمد السنفی قال... بخاری، قال... سبحانی قال... ینجیکثی قال... استروشنه ای قال.. ترمذی و...». خصایص گویشی چندی در متن دیده می‏شود و مزید بر این بر بعضی کلمات اعراب گذاشته شده که حاکی از گونه گویشی کاتب است. با این همه قاعده دال و ذال پارسی در آن مراعات نشده است. گویا مؤلف اثر را با توجه به بخش‏های باقیمانده از مبحث «توحید» آغاز کرده سپس وارد مبحث «صلوة» می‏شود. ضمناً اشعاری به تازی در خلال مباحث و احادیث می‏آورد که به شنگرف ترجمه آن را بعد از عنوان «بارسی» به دست می‏دهد. ساختار متن به گونه‏ای است که هر فصل از این کتاب پس از ذکر یک حدیث به چهل مطلب با چهل حدیث متناسب با آن می‏پردازد. ابتدای کتاب با فصل دوم آغاز شده و فصل انتهایی موجود آن فصل سی و نهم است (که به ظنّ غالب در چهل فصل ترتیب یافته بوده است. با کد شناسه 1000).

12. نوروزنامه در احکام نوروز اثر خواجه عبدالحکیم ترمذی (م سده 4ق) رساله‏ای است مختصر از کاتبی به نام محمد شریف بدخشانی نجاری و کتابت 124ق. (نسخه شمـاره 118، اولویت 2) فی المثل در این باب که چنان‌چه نوروز منطبق با هر یک از روزهای هفته در هر سال شود، چه فوائد و مضارّی در آن سال در راه است.

13. رساله «کشف الغطاء» اثر شمـس‌الدین محمد کشّیی صاحب حدائق الحقائق (متوفی 625ق) از شاگردان امام فخر رازی در موضوع حکمت و عرفان. (نسخه شمـاره 0135 (6)).

14. خلاصةُ الحیاة فی أحوال الحکماء والأعیان اثر احمد بن نصرالله تتوی در موضوع تاریخ علوم و حکماء، البته این دست‌نویس به افتادگی‏های چندی مبتلاست. (نسخه شمـاره 0119)

15. مَسلکُ المتّقین که منظومه‏ای است فقهی_کلامی از ناظم با نام خواجه یعقوب که قسمت عمده آن را فقه حنفی تشکیل می‏دهد و تا حد زیادی به مبالغی از منابع فقهی_اصولی و کلامی می‏پردازد. [در میانۀ شمـسۀ زرینی که در صفحۀ عنوان آمده از نام کتاب و متعلق بودنش به کتابخانه سلطنتی سید محمد خوارزمشاه یاد شده است.] تاریخ کتابتش 1277ق است (نسخه شمـاره0064).

16. نسخه‏ای از ذخیرة الملوک از عارف نامبردار ایرانی سید علی حسینی همدانی (م 786ق) در لوازم و قواعد سلطنت و احکام حکومت و ولایت (در موضوع اندیشه سیاسی) مع‌الأسف تاریخ کتابت ندارد (نسخه شمـاره 0221).

17. دست‌نویسی از درّ العجائب در تصوف، مشتمل بر احادیثی نبوی و حکایات پارسی. تاریخ کتابتش 1280ق است. مع‌ذلک نام مؤلّف و هم کاتب هر دو مجهول‌اند و در فهارس موجود در ایران نیز ذکری از این اثر و مؤلف آن نرفته است. (نسخه شمـاره 0097)

18. مَیامِنُ التّرجمان ومؤنس الإنسان به پارسی، نسخه‏ای است در خور، و در موضوع تصوف این کتاب ترجمه‏ای است از لؤلؤیّات به تازی اثر ابومطیع مکحول بن فضل نَسَفی. (نسخه شمـاره 0042).

19 . اثری است به نام لطایف الاذکار للحُضار والسُفار که شمـس‌الدین ابوجعفر محمد بن عمر بن عبدالعزیز معروف به ابن مازه آن را در اواسط قرن 6ق تألیف نموده است. این اثر تاکنون در مجموعه آثار این فقیه بزرگ حنفی عصر سلجوقی معرفی نشده است. چه بسا دلیل این کم‌توجهی به خاطر نگارش آن به زبان فارسی است. ابن‌مازه بخاری حنفی که در ربیع الاول 566 و پس از 55 سال زندگی درگذشت از سوی سلطان سلجوقی به عنوان فقیه الفقهاء

قلمروی گسترده دولت سلجوقی در شرق با مرکزیت بخارا منصوب شد. وی در سال 552ق بر آن شد که به سفر حج مبادرت ورزد و با گذر از سرزمین ایران و عراق راهی مکه شد. رساله حاضر سفرنامه حج این فقیه بزرگ حنفی در عصری است که نزد مورخان اسلامی به قرن فقه معرفی می‌شود. شاید ویژگی منحصربه‌فرد این نسخه یگانه و نویافته آن باشد که او در سفر به حج به زیارت مرقد ائمه مدفون؟عهم؟ در بقیع رفته، آن‌گونه که خود توصیف کرده هم‌چون یک مسلمان معتقد به مذهب امامیه به زیارت این مکان پرداخته است و از عبارات و کلماتی استفاده کرده که لااقل در روایات تاریخی آن دوران کمتر نشانه‌ای را می‌توان به اهل سنت منسوب داشت. اعتبار شخصی این فقیه حنفی شناخته شده نزد اهل سنت و تأکیدات وی

 در این خصوص که متأسفانه به دلیل مهجور ماندن این نسخه مورد عنایت پژوهندگان اهل سنت و جماعت واقع نشده، در فضای کنونی دنیای اسلام و در پی دو قرن تلاش برای هدم میراث اسلامی موجود در حجاز حائز کمال اهمیت و اعتبار است. صرف‌نظر از این بُعد یک ملاحظه دیگر را نیز باید مورد توجه قرار داد و آن تشریح دقیق قبور متبرک ائمه ما؟عهم؟، اشاره به گنبد برافراشته بر فراز آن‌ها و بیان این نکته مهم است که عمارت گنبدداری که قبور در آن واقع شده «مسجد فاطمه؟عها؟» نام داشته است.بدین ترتیب یعنی با پذیرش موقعیت رسمی نمازگاه این مکان مقدس اقدام به هتک حرمت و تخریب مسجدی که بر فراز قبور پاک‌ترین فرزندان رسول خدا؟ص؟ قرار داشته، عملی است _در صورت تبیین آن با استناد به نظرات این فقیه بزرگ حنفی_ برای تمام شعب مذاهب اسلامی مذموم و ناصواب (9/845).

20. کتابتی از جبر و مقابله محمد بن موسی خوارزمی که ظاهراً در قرن 5ق تقریر شده احتمالاً در جمع اقدم کتابت‌های جبر و مقابله قرار گرفته است. تأثیر این اثر بدیع خوارزمی بر ترویج ریاضیات در دنیای اسلام و تحول آن تا حدی که امروزه نظام الگوریتم با استناد به این اثر به خوارزمی ارتباط یافته، بیانی است از اعتبار و اهمیت این نسخه مهم (7/659).

 21 . کتابتی از فقه کیدانی که احتمالاً در قرن 4ق نگاشته شده و در این مجموعه قرار گرفته نیز نسخه منحصر به‌فرد و بی‌نهایت کهنی از این اثر به شمـار می‌رود. (7/695).

22. (11/1086) القواعد که یکی از متون مهم فقه شافعی است و قاضی القضات مصر عزالدین بن عبدالسلام دمشقی مصری آن را تألیف نموده است و اینک در این مجموعه نسخه مورخ 721ق جای گرفته است هم احتمالاً در مجموعه اقدم نسخ از این اثر در جهان می‌باشد.

23. گلستان با رقم تاریخ کتابت 662 ق اثری است که در قرون بعد از دست‌نویس شخصی سعدی شیرازی رونویس شده و کاتب به این نکته تأکید ورزیده است. بنابراین این اثر و نسخه دیگری به شمـاره 8/783 که کتابتی است از بوستان سعدی با همین تاریخ قرابت یافته و در جمله دیگر نفایس این مجموعه می‌باشند (8/784).

24. اثری در طب که ظاهراً  الشفاء نامیده شده است و از آثار خضر بن علی بن خطاب می‌باشد با تاریخ کتابت 635 ق. این اثر یکی از نسخه‌های منحصر به‌فرد علم طب در دنیای اسلام محسوب می‌گردد که در این مجموعه جای گرفته و اطلاعات ما در خصوص کتابت‌های دیگری از این اثر، نشان از آن دارد که چه بسا این نسخه هم در مجموعه اقدم نسخ این کتاب به شمـار آید (8/750).

25. تاریخ بلعمی اثر ترجمه و تکمیل‌شده نسخه عربی تاریخ طبری که ابوعلی بن ابوالفضل محمد بلعمی وزیر دانشمند آن را به رشته تحریر درآورده هم نسخه ای بی‌بدیل است که قابلیت استناد علمی فراوانی را دارد (2000).

26. لغت علی صفی تألیف فخرالدین علی صفی به همراه نسخه (779) یعنی

ظفرنامه بدرالدین کشمیری، هم‌چنین جنگ‌نامه بیرم علی خان اثر محمد ابراهیم (2004)

و عمدة التواریخ میرربیع ابن میرنیاز (2030)، یا تاریخ منظومه (204) اثر امام علی قندوزی کامی، و نیز تذکرة الشعرای حاجی نعمت‌الله محترم (394)، یا  گنج شایگان عبدالرحمن تکمین بخاری (11، 114)، همگی نسخه‌های دست‌نویس مؤلف و یگانه آثار منحصربه‌فردی هستند که در این مجموعه قرار دارند (727).

27 . تحفه شاهی میرزای عظیم سامی و یا  تاریخ همایون (1329) محمدصادق خواجه گلشنی، هم‌چنین نوادر ضیائیه شریف جان مخدوم صدر ضیاء آخرین قاضی‌القضات بخارای شریف (2968 و 983)، نیز همگی هم‌چون نسخه‌های پیش‌گفته آثاری است که به دست مؤلف کتابت شده است (927).

28 . دو کتابت از نفحات الانس من حضرات القدس است که در زمان حیات مؤلف یعنی مولانا عبدالرحمن جامی کتابت شده و در کنار نسخه‌های خطی چهار دیوان و لسان الطیر  (1990) اثر امیر علی‌شیر نوائی، یا عیار دانش (1325) اثر ابوالفضل علامی که تنها  5 سال بعد از تألیف اثر کتابت شده یا کلیات عبید زاکانی (13/555) که 35 سال پس از وفات مؤلف تحریر گردیده همه از جمله نسخه‌های نادری است که در معرفی می‌توان، آن‌ها را نسخه «پایه» و یا نسخه «اساس» برای هرگونه قضاوتی در خصوص این متون قلمداد نمود (1183 و 3279).

29 . کلیله و دمنه ابوالمعالی نصرالله محمد بن عبدالحمید شیرازی و یا  جوامع الحکایات و لوامع الروایات (317) اثر جمال‌الدین عوفی بخاری هم‌چنین طوطی‌نامه (338) از ضیاءالدین نخشبی اگرچه از جمله کتابت‌های قرن یازدهم قمری می‌باشند اما به دلیل کامل بودن آن‌ها نسخه‌هایی بی‌نظیر و مهم به شمـار می‌آیند (829).

30. تنبیه الغافلین اثر ابولیث سمـرقندی که در 948ق کتابت شده و اختصاص به تصوف دارد (8/773).

31 . تفسیری است ناشناخته و چه بسا بخشی از کشاف زمخشری با تاریخ کتابت 528 ق که نسخه‌ای است ممتاز و کهن (8/714).

32. کتاب الحاوی اثر بی‌بدیل محمد بن زکریای رازی با تاریخ کتابت 905ق واز جمله معتبرترین آثار این مجموعه است (8/751).

33. المفصل فی الشرح المحصل اثری است که آن رانجم الدین کاتب قزوینی تألیف نموده و نسخه حاضر کتابتی کهن از این اثر می‌باشد (7/623).

34. دیوان حافظ با تاریخ کتابت 764ق که آن‌گونه کاتب نگاشته استنساخی است از دست‌خط مؤلف (12/1117).

35 . ذخیره خوازمشاهی در طب اثری از جرجانی که در قرن 8ق کتابت شده و در مجموعه کتابت‌های متعدد این اثر نسخه ای مهم تلقی می‌گردد (13/1272).

36. کتاب فی الفقه با تاریخ کتابت 787 ق که اگرچه هنوز شناخته نشده اما به نظر می‌رسد نسخه ای مهم باشد (12/1148).

37. مفتاح العلوم سکاکی که کاتبی آن را 653 ق رونویس نموده کتابی است در حدیث و از مجموعه نسخ قدیمی این اثر به شمـار می‌آید (12/1108).

38. بوستان شیخ اجل سعدی که رقم725 ق را داشته اما مخدوش به نظر می‌رسد. با این همه به دلیل خط‌شناسی اثر می‌توان گفت که نسخه ای قابل استنادی در تحقیقات سعدی شناسی خواهد بود (12/1185).

39. مرقعی از جامی که احتمالاً یکی از شاگردان میر علی هروی خطاط بی‌بدیل عهد تیموری آن را به احترام استاد خود رقم زده و نام استاد را به جای قلم خود نهاده است و با تاریخ خطاطی986ق اثری هنری در شناخت تحول خط فارسی به شمـار می‌آید (12/1184).

40. مرصاد العباد موجود در این مجموعه هم نسخه‌ای کهن است که نیاز به بررسی عمیق‌تر برای قضاوت درباره

آن وجود دارد (12/1177).

41. عقیده‌نامه نسفی نسخه کهنی از قرن 7ق است که می‌توان آن را مهم و قابل استناد دانست (12/1153).

42. اختیارات بدیعی در طب با تاریخ کتابت 942ق هم کتابتی کامل از این نسخه است (12/1151).

43. ریاض الانشاء با تاریخ کتابت917ق اثری مهم است (7/660).

44. میر و وزیر تألیف ناصرالدین علی نسخه کهن و ناشناخته و حتی چه بسا نویافته‌ای است که باید مورد توجه عمیق قرار گیرد (7/626).

45. روضة الشهدا این مجموعه می‌تواند یکی از اقدم نسخ و کامل‌ترین آن‌ها باشد (8/716).

46. مرقع سلطان محمد نور که نشانی است از هنر پیشگام عهد تیموری (8/762).

47. خمسه مزین به مینیاتور که این نیز اثری است هنری (8/756).

48. شرح معمای رکنی با کتابت 884 ق نسخه ای است قدیمی و حائز پژوهش و معرفی (8/741).

49. تاریخ بلعمی 893ق اثری است قابل توجه و نسبتا کهن (11/1039).

50. یوسف و زلیخای جامی هم نمونه‌ای است هنری که نیاز به بررسی زیباشناختی دارد (11/1004).

51. نظم اثر عرفانی عطار نیشابوری تذکره الاولیاءنسخه منحصر بفردی است از این اثر عطار (15/1471).

52. مقاصد الاولیاء هم نسخه مهمی است در تصوف (15/2072).

53. مرقعی است از عهد تیموری و واجد ارزش هنری (15/2013).

54. اشارات القران نسخه‌ای است مهم که نیاز به پژوهش بیشتر برای قضاوت دارد (15/2181).

55. قرآن مترجم فارسی که احتمالاً متعلق به قرن 6 ق است هم در زمینه ترجمه قرآن و زبان فارسی و فهم مترجمان فارسی از مضامین قرآنی نسخه ای است قابل توجه در تحقیقات علمی (15/4657).

56. خمسه نظامی واجد ارزش هنری (1/001).

57. بوستان دارای نفاست هنری (6/550).

58. شاهنامه نفیس و مهم که می‌تواند مورد توجه قرار گیرد (8/794).

59. صلوة مسعودی در فقه با تاریخ کتابت 979 ق (12/1154).

60. مرصاد العباد نجم‌الدین رازی که به ظاهر کهن به نظر می‌رسد اثر مهمی از این مجموعه است (12/1177).

61. خلاصة الفتاوی که در قرن 7 یا ابتدای 8ق کتابت شده اثری است فقهی و مهم در این مجموعه (12/1199).

62. سیاست‌نامه موجود که آن نیز نیاز به پژوهش مستقلی دارد نسخه ای‌است بسیار کهن، مهم و قابل استناد (12/1172).

63. وقایة الروایة فی المسائل الهدایة با تاریخ 787ق در فقه (12/1148).

64. نفحات الانس جامی اثری کهن با تاریخ کتابت احتمالی قرن 9ق (12/1180).

65. هیئت چغمینی بر اساس الشرح اصول اقلیدس کتابتی است کهن در علم ریاضی از این مجموعه (6/538).

66. کیمیای سعادت غزالی با تاریخ 895ق (6/515).

67. تاج المصادر با تاریخ 972ق (2/ 467).

68. کلیات قاسم انوار با تاریخ 893ق (2/496).

69. اناجیل اربعه هم از جمله نسخه‌های مهم این مجموعه است (11/102).

70. رساله در باب موسیقی ملا جامی با کتابت 1365ق که کاتب نگاشته این اثر استنساخ شده از اصل اثری است موجود در بلده روم (11/1049).

71. آثاری چون ذخیره طوسی با کتابت 944ق، التهافه خواجه‌زاده (متوفی 893) اوایل قرن 10ق و ذخیره خوارزمشاهی در طب هم که در 985ق کتابت شده از جمله نسخه‌هایی است که تصویر آن‌ها در این کتابخانه جای دارد و منشأ اصل آن‌ها مشخص نیست.

72. مجموعه‌ای مهم از آثار اسمـاعیلیه بدخشان هم‌چون روضة التسلیم خواجه نصیرالدین طوسی، طبقة البیان امیر سیدحسن شریف حسینی، زینت الحقایق، رساله شهاب‌الدین خلیل‌الله بن علی شاه، خیر البیان، سراج المؤمن نظمی بدخشانی هم تصاویری از نسخه‌هایی است که احتمالاً اصل آن‌ها در خاروغ مرکز ایالت بدخشان تاجیکستان قرار دارد.

73. گلشن الابرار هم از جمله نسخه‌هایی است که تصویر آن از ازبکستان تهیه شده و در قالب این مجموعه قرار گرفته است.

74. دیوان ابی‌تمام با کتابت در قرن 8ق (10/986).

75. تذکرة الاولیا اثر عطار نیشابوری که در قرن 9 قرونویس شده است (10/969).

76. رشحات در تصوف که نیاز به پژوهش افزون‌تری دارد (10/989).

77. کلیات سعدی اثری واجد ویژگی‌های هنری (10/929).

78. نسخه ای در طب که در اوایل قرن 6ق کتابت شده و مهم به نظر می‌رسد (10/971).

79. سلک السلوک نخشبی هم از مجموعه آثار مهمی است که در این مجموعه جای گرفته است (10/960).

80. دیوان کاتبی نیشابوری با رقم 863ق نسخه ممتاز و نزدیک به عهد مؤلف است (10/992).

81. خضر خانی نسخه کهن و آن نیز نزدیک به عهد مؤلف است (10/928).

82. دیوان امیر خسرو دهلوی با تاریخ 904ق از جمله نسخه‌هایی نزدیک به عهد مؤلف به شمـار می‌آید (9/817).

83. (9/843) شرح الاشارات خواجه نصیر الدین طوسی که در 936ق کتابت شده است.

84. قرآن کریم نسخه‌ای مجلل و هنری (9/844).

اهتمام به جمع‌آوری و سپس تهیه و تفکیک این مجموعه در قالب 28 کتابخانه تخصصی از شاخه‌های علوم نیز حاصل تلاش جمعی و همت مضاعف همکارانی بود که دریافتند بهره‌گیری از میراث این مجموعه تا چه میزان برای مطالعات ماوراءالنهرشناسی، ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی مهم و ضروری است. ازاین‌رو شایسته است تا از همه این بزرگواران به نیکی یاد شود:

1. دکتر سید علی‌اکبر صالحی وزیر وقت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران

2. جناب آقای محمد فتحعلی مشاور وزیر امور خارجه

3. دکتر هادی سلیمان‌پور ریاست مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی

4. جناب آقای مرتضی دامن‌پاک جامی معاون پژوهشی مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی

5. جناب آقای علی اشرف مجتهد شبستری ریاست انجمن دوستی ایران و تاجیکستان

6. جناب آقای علی بهرامیان پژوهشگر و نسخه‌شناس

7. جناب آقای عبدالامیر جابری‌زاده پژوهشگر و نسخه‌شناس

8. جناب آقای رضا ایمانی فهرست‌نگار

9. سرکار خانم مریم جواهری عراقی فهرست‌نگار

10. سرکار خانم آزاده نیک‌خلق فهرست‌نگار

11. سرکار خانم منا کیانی فهرست‌نگار

 میراث شهاب

سیدعلی موجانی_سید محمدمهدی جعفری شیاده